Dymara Bronisława

redaktorka serii książek Nauczyciele – Nauczycielom, nauczycielka o przeszło pięćdziesięcioletnim stażu pracy. Urodziła się w Ostrorogu na Wołyniu (27.VI.1932). Samokształcenie i poszukiwanie innowacyjnych rozwiązań w edukacji zostało wpisane w całe jej życie. Magisterskie studia polonistyczne ukończyła w roku 1959 na WSP w Krakowie. Doktorat z nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki obroniła na UAM w Poznaniu w roku 1980.

Intensywną działalność innowacyjną rozwinęła w Lublinie w szkołach nr 15 i 31 (1951-1961). Z wielką pasją kontynuowała i wzbogacała swe próby i eksperymenty w zakresie kompleksowego nauczania, tworzenia systemu norm i kryteriów ocen, samorządności dzieci i młodzieży itd. Na terenie Pszczyny (1961-1976), dokąd przeniosła się po wyjściu za mąż za Jerzego Dymarę, nauczyciela geografii i działacza oświatowego, pracowała w wielu szkołach jako nauczycielka j. polskiego, wizytatorka i dyrektorka. Prowadzona przez Bronisławę Dymarę Szkoła Podstawowa nr 5 i Szkoła Ćwiczeń (1968-1972) stała się ośrodkiem znanych dotąd innowacji. Próba ich kontynuowania i wzbogacania o tzw. Młodzieżowe Forum w prowadzonym przez siebie LO im. Bolesława Chrobrego (1974-1976) – skończyła się dramatem; utratą stanowiska i pracy.

W roku 1982 dr Bronisława Dymara została zatrudniona w Filii UŚ w Cieszynie na etacie adiunkta, gdzie pracowała jeszcze ćwierć wieku, w tym 15 lat na etacie (do emerytury w roku 1997). Tu skupili się wokół niej nauczyciele walczący z rutyną i schematyzmem. Intensyfikacja działań badawczych i innowacyjnych nastąpiła w związku z prowadzeniem prac magisterskich (ponad 450 obron) oraz objęciem kierownictwa Zakładu Teorii Wychowania (1992-1997). Procesowi rozwoju twórczych działań sprzyjał też prowadzony przez nią nowy przedmiot: innowacje edukacyjne!

Długoletnia praktyka oraz intensywne poszukiwanie nowego paradygmatu pedagogiki, opartego na więzi nauczycieli akademickich z nauczycielami szkół różnego typu stały się podstawą otwarcia serii książek pedagogicznych Nauczyciele – Nauczycielom. Wśród jej 20 tomów (1996-2009) znajdują się trzy autorskie ksiązki redaktorki: Dziecko w świecie marzeń (1996, 1998, 2010); Dziecko w świecie edukacji. Podstawy uczenia się kompleksowego – nowe kształty i wymiary edukacji (2009), cz. I; Dziecko w świecie edukacji. Realizacja kompleksów. Bliżej integracji osoby i pedagogiki współbycia (2009), cz. II.

Wymienione książki o edukacji są syntezą niemałego dorobku publikacyjnego, wprowadzającego m.in. nowe spojrzenie na przestrzeń edukacyjną, pojęcie integracji, zasady nauczania, miejsce ucznia jako współtwórcy zajęć i procesu oceniania wyników, w toku kompleksowego uczenia się.

Dorobek publikacyjny, zapoczątkowany debiutem sprzed pół wieku w „Teatrze Ludowym” i „Kurierze Lubelskim” obejmuje ponad 300 pozycji i jest szczególnie intensywny w ostatnim ćwierćwieczu. Na dorobek ten składa się: 8 książek autorskich i 5 współautorskich, zredagowanych 13 tomów opracowań zbiorowych, a ponadto wiele artykułów, rozpraw, esejów, recenzji, notatek, sprawozdań.

Wydrukowano je w około 30 czasopismach, kilkunastu seriach naukowych i książkach „pokonferencyjnych” UŚ w Katowicach, UJ w Krakowie, uniwersytetach w Poznaniu, Szczecinie, Wrocławiu, Lublinie itp.

Publikacje te dotyczą głównie następującej problematyki:

- teoretyczne podstawy nauczania – uczenia kompleksowego;

- system norm i kryteriów ocen, jego etyczna wartość;

- wartości w wychowaniu dzieci i młodzieży;

- edukacja jako sztuka bycia i tworzenia;

- szczęście i marzenie w opiniach dzieci i dorosłych;

- czas i przestrzeń jako kategorie pedagogiczne;

- pedagogika współbycia jako możliwość i konieczność;

- szkoła jako przestrzeń tworzenia kultury.

Dwa filary dorobku autorki – to uczenie się kompleksowe i książki serii N-N, z których każda z nich rozpoczyna się słowami: Dziecko w świecie (sztuki, przyrody, tradycji, wartości, współdziałania, rodziny itd.). Stanowi to istotną zmianę w patrzeniu na edukację, której podstawą jest jakość relacji dziecka z elementami świata zewnętrznego, ludźmi i sobą samym. Dla Autorki ważne jest więc nie tylko kształcenie, ale przede wszystkim kształtowanie człowieka, odkrywanie co dzieje się z dzieckiem pod wpływem szkolnej edukacji i innych działań w jego życiu. Wokół idei serii N-N skupiło się 100 osób, 19 profesorów i 20 nauczycieli różnych szkół. Jako autorzy przeważają adiunkci, ale są też rektorzy szkół wyższych.

Opisaną tu skrótowo działalność innowacyjną charakteryzują liczne recenzje, artykuły i wywiady – zebrane i zaprezentowane m.in. w książce Sztuka bycia człowiekiem. Została ona też zaprezentowana przez różnych autorów w kilku opracowaniach zwartych, do których należą:

1. Sztuka bycia uczniem i nauczycielem. Z zagadnień pedagogiki współbycia, red. Wiesława Korzeniowska, Andrzej Murzyn, Urszula Szuścik, Kraków 2009
2. Barbara Solarska: W stronę nauki i sztuki, Pszczyna 2005
3. Wiesława Korzeniowska: Słownik biograficzny historii myśli pedagogicznej, Bielsko-Biała 2006
4. Who is who w Polsce. Encyklopedia biograficzna z życiorysami znanych Polek i Polaków, Szczecin 2007, wyd. VI, s. 689-690

Kochanowska Ewa

doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki. Dyscyplina naukowa: dydaktyka ogólna, pedeutologia, pedagogika wczesnoszkolna, diagnoza i terapia pedagogiczna. Zatrudniona na stanowisku adiunkta w Katedrze Pedagogiki Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej. Nauczyciel dyplomowany. Centralną oś zainteresowań badawczych i temat opracowań teoretycznych stanowią: komunikacja w toku kształcenia, wiedza i doświadczenia pozaszkolne dziecka, intelektualne narzędzia pracy nauczyciela i ucznia w procesie kształcenia oraz kompetencje nauczycieli wczesnej edukacji.

Autorka monografii:

Struktura i funkcje zadań typu „dlaczego” w procesie edukacji wczesnoszkolnej (2007); Wspomaganie procesu adaptacji społeczno-emocjonalnej dzieci sześcio–siedmioletnich do środowiska szkolnego. Program adaptacyjno-socjoterapeutyczny „Moja szkoła – mój drugi dom” (2012). Współredaktorka kilku prac monograficznych, m.in.: Sztuka bycia człowiekiem. Wychowanie a poszukiwanie wartości i sensów życia. Artykuły, eseje, wspomnienia, notatki, szkice (2011); Dziecko w przestrzeni słów i znaczeń (2013); Uczeń w teorii i praktyce pedagogicznej. Dylematy współczesnej edukacji (2013); Nauczyciel wobec wyzwań współczesności. Dylematy, poszukiwania i inspiracje (2013); Profilaktyka, diagnoza i terapia w teorii i praktyce pedagogicznej.

Autorka kilkudziesięciu artykułów w monografiach zbiorowych i w czasopismach naukowych.

Członek Zespołu Edukacji Elementarnej działającego przy Komitecie Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk.

Cholewa-Gałuszka Bogusława

Notka biograficzna w przygotowaniu.

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp

Część I. Literatura w edukacji i terapii

Rozpraszanie dziecięcych smutków

Poetyka podwójnego adresata w utworach dla dzieci

Arteterapii wg Bettelheima. O pożytecznych cudownych

Edukacyjne formy wspierania dzieci 7-9 letnich w procesie odbioru baśni

Psychologiczne wyznaczniki odbioru komizmu przez dzieci

Bajkoterapii jako metoda wspierania i terapii dziecka

Kaczka i Hamlet, eksperyment teatralno-pedagogiczny

Część II. Terapeutyczne funkcje sztuki

Świąteczne Warsztaty Integracyjne jako jedna z form stymulacji osób o specyficznych możliwościach edukacyjnych

Arteterapia jako metoda wspomagającą pracę wychowawczą

Psychoterapia kreatywna w przebiegu schizofrenii

Terapeutyczna i wychowawcza rola filmu w pomniejszaniu słabych stron ludzkich zespołów

Cześć III. Plastyka w edukacji i terapii

Rysunek dziecka- aspekt diagnostyczny i terapeutyczny

Diagnostyczne i i terapeutyczne znaczenie testu projekcyjnego „Rysunek Rodziny”

Arteterapia osób niepełnosprawnych umysłowo. (Na przykładzie warsztatów ceramicznych).

Swobodna twórczość plastyczna dzieci w młodszym wieku szkolnym

Część IV. Muzyka i tanie w edukacji i terapii

O potrzebie realizacji ruchowo-przestrzennych przez dzieci w młodszym wieku szkolnym

Śpiew w profilaktyce logopedycznej

Sztuka muzyczna w terapii dzieci z niepełnosprawnością wzrokową

Terapia poliestetyczna i jej związki z edukacja muzyczną

Słuchanie muzyki klasycznej a kształtowanie emocjonalności dzieci

Główne aspekty choreoterapii klinicznej stosowanej w psychiatrii (refleksje własne na podstawie studiów literatury przedmiotu)

Walory rytmiki w kształtowaniu postawy twórczej

Muzyka jako forma wspierania socjalizacji u dzieci w  wieku szkolnym

Funkcja muzyki w rozwijaniu aktywności motorycznej i komunikacyjnej u dzieci z zespołem Downa

Recenzja książki współautorskiej: Bronisławy Dymary, Bogusławy Cholewa - Gałuszki, Ewy Kochanowskiej : „Sztuka bycia człowiekiem. Wychowanie a poszukiwanie wartości i sensów życia." ( Artykuły, eseje, wspomnienia, notatki, szkice)

I. Koncepcja książki i jej struktura

Recenzowana książka jest dziełem wieńczącym serię książek Nauczyciele -Nauczycielom, poświęconą propagowaniu idei pedagogiki współbycia, nakierowanej na twórczy, podmiotowy rozwój dziecka, potrafiącego nie tylko zgodnie koegzystować w świecie, ale i kreatywnie ów świat wespół z Innymi przekształcać. Stanowi syntezę głównych wątków serii, koncentrujących się na dziecku, jako człowieku, którym staje się ono od pierwszych chwil życia. Nie ma ważniejszego celu edukacyjnego ponad ten, jakim jest rozwijanie Osoby. W tym wymiarze książka mieści się w kręgu współczesnej literatury pedagogicznej o nachyleniu antropologicznym i aksjologicznym.

Jest to opracowanie ze wszech miar nowatorskie. Wpisuje się w nurt książek otwartych (stille writing book), co jest zabiegiem celowym i jak się wydaje jedynym słusznym, w przypadku dzieł dotykających podstaw ludzkiej egzystencji. Trudno bowiem o człowieku i poszukiwaniu człowieczeństwa pisać w sposób jednoznaczny i zamknięty. Człowiek w swej niezmierzonej złożoności wymaga przestrzeni i szerokiego horyzontu w poszukiwaniu istoty swojego ziemskiego bytu.

Książka charakteryzuje się trafnym ujęciem skorelowanych ze sobą dwóch podstawowych wymiarów rozważań:

l. Wielopłaszczyznowa refleksja na temat człowieczeństwa i rozwijania człowieka w człowieku - tak w wymiarze rozważań teoretycznych, jak i rozwiązań praktycznych - część pierwsza: „Nauczyciele jako poławiacze pereł".

2.Prezentacja pedagogiki współbycia w kontekście idei serii N - N, jej treści, opinii i ocen - część druga :"Trud niedaremny".

Należy podkreślić, że zarówno pierwsza, jak i druga część książki tworzą spójną całość, której udało się nadać spiralną strukturę. To kolejne nowatorstwo recenzowanej książki. W opracowaniach zbiorowych pojawiających się na rynku wydawniczym spotykamy się z reguły z artykułami zestawionymi tematycznie w kolejnych rozdziałach, o treściach pokrewnych, ale niekoniecznie bezpośrednio powiązanych, spójnych. W recenzowanej książce, wokół osi spirali, którą tworzą człowiek i dobro, udało się stworzyć spiralę zagadnień wzajemnie się przenikających i stanowiących „spiralne rusztowanie", po którym wspina się nauczyciel kształtując człowieka w człowieku. To całościowe i strukturalne podejście do tematu powoduje, że książkę (pomimo, iż jest zbiorem wypowiedzi wielu autorów) można traktować jako dzieło autorskie, w którym twórcy (tutaj współautorki) trafnie łącząc i komentując ( na przykład we wprowadzeniach) przytaczane teksty, konsekwentnie udzielają odpowiedzi na główne pytanie : Jak ukształtować dziecko i ocalić człowieka w człowieku?

II. Główne treści i kierunki poszukiwań

Część pierwsza: "Nauczyciele jako poławiacze pereł" składa się z dziesięciu rozdziałów skupionych wokół 10 tematów przydatnych do budowania człowieczeństwa. Każdy z rozdziałów poprzedzony jest wstępem, który wprowadza Czytelnika w krąg eksponowanych zagadnień, pełniąc rolę swoistego przewodnika w poszukiwaniu cennych, złotych myśli, istotnych w dążeniu do człowieczeństwa. Całość jest swoistym witrażem intelektualnym, przez który prześwituje idea dobra i życia oraz edukowania według wartości - „światło człowieczeństwa". Ten strukturalnie i syntetycznie przedstawiony zestaw artykułów, esejów, wspomnień, szkiców, opisów sytuacji edukacyjnych i potocznych jest zbiorem głębokich przemyśleń, zadziwień, emocjonalnie zabarwionych poszukiwań i odkryć w drodze do bycia Osobą, do tego, by bardziej być niż mieć. W tym ujęciu wartość omawianej książki jest nie do przecenienia, zwłaszcza w dobie postępującej dehumanizacji życia, z jednej strony, a z drugiej - w kontekście szeroko lansowanej doktryny humanistyczne - aksjologicznej edukacji dzieci i młodzieży.

Przyjrzyjmy się bliżej problematyce podjętej w tej części książki. Zarysowany w pierwszym rozdziale kalejdoskop wartości ( dobra, miłości, przyjaźni, nadziei, szczęścia), wokół których koncentrują się ludzkie działania i poszukiwania, stanowi podbudowę rozważań podjętych w rozdziałach następnych. Nie ma bowiem dobrego człowieka bez dobrego mistrza, nauczyciela, który realizując ideę pedagogiki serca, pedagogiki twórczego współbycia, nie tylko naucza, ale pozwala doświadczać uczniom człowieczeństwa (rozdział drugi). Od pierwszych chwil życia, aż po jego kres człowiek żyje wśród Innych i z Innymi, stąd też musi nauczyć się współbycia w różnych przestrzeniach- domowej, szkolnej, publicznej, społecznej, a także narodowej(rozdział trzeci). Rolą nauczyciela jest między innymi przeprowadzenie uczniów przez różne międzyludzkie przestrzenie współbycia.

Świat człowieka i jego wartości nie jest światem zamkniętym. To ustawiczne ścieranie się kontrastów i przeciwności. Postępująca globalizacja, zmiany cywilizacyjne, medialny przesyt informacyjny, ogólny dostęp do Internetu to realne zagrożenia, wobec których należy przyjąć postawę chroniącą i pielęgnującą etos wartości oraz intensyfikującą wychowanie według wartości tak, aby nie zagubiły się one w cyberprzestrzeni (rozdział czwarty).

Mądrość jest podstawą ludzkiego życia, ale gubi się, jest nieobecna we wszechogarniającym (również medialnym) zaćmieniu informacyjnym. Droga do człowieka jest drogą do mądrości, ale Pascalowski postulat ładu serca i rozumu pozostawia nadal wiele do życzenia, a bez niego nie ma ładu świata (rozdział piąty). Obok mądrości podstawą godnej egzystencji człowieka jest: życzliwość, tolerancja i odwaga ( w tym odwaga bycia dobrym)- o czym traktują teksty z rozdziałów szóstego i siódmego.

Świat, który ma być naszym domem i sprzymierzeńcem jest siedliskiem pokus, kłębowiskiem przemocy i nienawiści. Ocalenie dziecka przed złem świata to nie tylko obowiązek, ale i swoista misja w obronie człowieczeństwa. O ludzkich i nauczycielskich zmaganiach ze złem i przemocą traktuje rozdział ósmy, a także szereg tekstów zamieszczonych w tomach całej serii „Nauczyciele - Nauczycielom, której zalety opisane są w dziewiątym rozdziale części pierwszej i całej drugiej części książki „Trud niedaremny".

Zwieńczeniem części pierwszej jest rozdział dziesiąty eksponujący potrzebę wielopłaszczyznowego wsparcia człowieka w jego zmaganiach z własnym człowieczeństwem, tak w płaszczyźnie uczestnictwa w zmieniającej się rzeczywistości kulturowej - wielokulturowej, przyrodniczej, społecznej, jak i w sferze poznawania, kreowania siebie.

Ukazanie człowieka w szerokiej perspektywie bytu, w kontekście egzystencjalnych uwarunkowań i zagrożeń, ma jeszcze tę zaletę, że nie jest prezentacją życzeniową, postulatywną, wyidealizowaną, ale zmuszającą Czytelnika do refleksji, które mogą być podstawą dalszych studiów i pogłębionych analiz. Dzięki temu zabiegowi mamy do czynienia z książką żywą, inspirującą, aktywizującą odbiorcę, zmuszającą go niejako do samookreślenia i autorefleksji.

Rozważania o człowieku i wymiarach człowieczeństwa części pierwszej - swoiste szkice pedagogiczne w duchu: antropologiczne - personalistycznym i aksjologicznym, doskonale korespondują z założeniami pedagogiki współbycia, stanowiącej przedmiot drugiej części książki „Trud niedaremny."

Tworzywem tej części książki są : uwagi i notatki Redaktorki tomów serii i Autorki pedagogiki współbycia dr Bronisławy Dymary, treść prowadzonych z nią wywiadów, a także różnorodne opinie, oceny, sprawozdania z konferencji i recenzje poszczególnych książek serii N-N. Te ostatnie pisane między innymi przez: Prof. dr hab. Genowefę Koć - Seniuch, Prof. zw. dr hab. Kazimierza Denka, Prof. zw. dr hab. Wiesławę Korzeniowską, Prof. zw. dr hab. Alojzego Kopoczka, Prof. dr hab. Połę Kuleczkę i dr S. Bortnowskiego, stanowią kanwę, na podstawie której Współautorki książki w twórczy sposób dookreśliły główne idee pedagogiki współbycia, płaszczyzny podjętych analiz, ukazując z jednej strony bogactwo i wielowątkowość książek serii, z drugiej zaś ich spójność, tak pod względem treści, jak i struktury zawartych w nich tekstów.

Ową spójnią, która łączy wszystkie tomy serii i obydwie części recenzowanej książki jest dziecko w pełni swego człowieczeństwa oraz refleksja nad jego rozwojem, nad procesami edukacyjnymi, których nie można do końca przewidzieć i zaplanować. Dopracowana teoretycznie i empirycznie zweryfikowana koncepcja pedagogiki współbycia nie ma w sobie nic sztywnego, schematycznego. Jest ona ciągle otwartym poszukiwaniem nowej pedagogii osoby - w pełni dojrzałej, wewnętrznie zintegrowanej. Ta koncepcja niedomknięcia i otwartości charakteryzuje wszystkie, łącznie z recenzowanym, tomy serii, promując ideę dzieła otwartego, w którym ze zderzeń : teorii i praktyki, racjonalnych przesłanek i subiektywnych przemyśleń wyłaniają się obszary własnych poszukiwań, stanowiące dla Czytelnika zachętę do dalszych dociekań. Znaczącą rolę odgrywa tutaj bogactwo sposobów, stylów pisania, co nie jest obojętne dla zaciekawienia Czytelnika treścią książki.

Zawarte w trzech rozdziałach części drugiej: idee pedagogiki współbycia, główne nurty treściowe serii N - N, jej źródła inspiracji, problemy i zasięg jej upowszechnienia stanowią podsumowanie i swoiste dopowiedzenie eksponowanych w serii rozwiązań edukacyjnych, uczulając równocześnie odbiorcę tekstów na to, co serii N - N najistotniejsze, ponadczasowe i do czego warto wrócić, być może w ponownej, bardziej świadomej lekturze poszczególnych tomów. W tym ujęciu druga część książki spełnia szereg funkcji. Nie jest tylko dokumentacją dokonań, jak można by pierwotnie sądzić, ale spełnia również funkcję poznawczą ( pogłębiając i porządkując wiedzę na temat pedagogiki współbycia i jej egzemplifikacji w serii), a także funkcję popularyzatorską ( odsyłając do książek serii tych jej odbiorców, którzy do tej pory się z nią nie zetknęli oraz tych, którzy mogą do nich w pogłębiony sposób powrócić). Należy oczekiwać, że nie tylko tą książką, ale i całą serią N - N zainteresują się osoby, które doceniając bezinteresowny trud jej tworzenia oraz jej społeczną wartość, przyczynią się do dalszej jej popularyzacji. Wówczas jak pisze Bronisława Dymara:[...]" upowszechnianie dobra wyzwoli oczekiwane dobro, a wtedy agatologia nie będzie tylko teorią".

Warto również podkreślić, że recenzowana książka promująca pedagogikę współbycia powstała dzięki współdziałaniu jej wielu autorów. Zatem głoszone przez nich postulaty nie są czczą gadaniną bez pokrycia, ale ideą realizowaną w praktyce. O tym, że prawdziwe współdziałanie oraz pogodzenie wielości i odmienności jest możliwe zaświadczają biogramy wielu współautorów serii N - N i jej recenzentów, zamieszczone w aneksie.

III. Przydatność recenzowanej książki i opinia końcowa

Można przypuszczać, że omawiane opracowanie zyska uznanie wśród szerokiego kręgu odbiorców. Kierowane jest nie tylko do nauczycieli, rodziców i studentów pedagogiki, ale za sprawą uniwersalności i ponadczasowości przedmiotu rozważań, którym uczyniono człowieka i człowieczeństwo, przemówi do każdego, któremu są bliskie słowa Leszka Kołakowskiego cytowane na początku tomu pierwszego, a pochodzące z jego „Hendekalogu inteligenta": Przykazanie ósme: „ kochaj różne myśli, których się nauczyłeś od pisarzy czy filozofów."

Sformułowane w tym miejscu oczekiwanie nie jest płonnym wobec dotychczasowych nagród i podziękowań za książki serii ( w tym Pisma Ojca Świętego Jana Pawła E), kierowanych na ręce jej pomysłodawczyni i kreatorki dr Bronisławy Dymary. Nawiązanie do owych nagród i słów uznania na początku części pierwszej i na końcu drugiej części książki, spina całość pewną klamrą - klamrą nadziei na dalszy odzew ze strony Czytelników nie tylko omawianej książki, ale i pozostałych tomów serii.

Książka zasługuje na jak najlepsze rekomendacje wydawnicze. Przemawia za tym:

1. Oryginalność i ponadczasowość podjętej problematyki.

2. Niepowtarzalność jej ujęcia, z wykorzystaniem idei still writing bookoraz koncepcji niedomknięcia i otwartości, która stymuluje Czytelnika do intelektualnego wysiłku i autorefleksji.

3. Spiralna struktura jej treści, łącząca w spójną całość pierwszą i drugą część książki.

4. Złączenie wielopłaszczyznowej refleksji na temat człowieczeństwa z założeniami pedagogiki współbycia, która w całej swej rozciągłości służy ukształtowaniu i ocaleniu człowieka w człowieku.

5. Umiejętne łączenie i eksponowanie założeń pedagogiki personalistycznej, pedagogiki współdziałania i pedagogiki serca z rozważaniami aksjologiczne - antropologicznymi.

6. Popularyzatorski charakter książki promującej całą serię N - N, która stanowi niewyczerpaną skarbnicę wiedzy, pomysłów badawczych i rozwiązań edukacyjnych dla jej Czytelników.

7. Jej uniwersalność - w wymiarze skierowania książki do szerokiego kręgu odbiorców - wszystkich, którym bliskie są sprawy człowieka i człowieczeństwa oraz walki o zachowanie człowieka w człowieku. S.Unikanie w książce postulatywnego, idealizującego tonu wypowiedzi i nie narzucanie Czytelnikowi „znaczeń".

Wymienione wyżej zalety książki, a także bogactwo stylów i sposobów pisania przyciągną do niej wielu Czytelników. Za sprawą swej wielowątkowości i otwartości książka może stać się zaczynem wielu interesujących prac pedagogicznych o charakterze teoretycznym i empirycznym.

dr Alina Górniok-Naglik