Milena Kaczmarczyk

doktor nauk społecznych w dyscyplinie pedagogika, zatrudniona w Katedrze Dydaktyki i Wczesnej Edukacji na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, gdzie realizuje zajęcia związane z metodyką kształcenia dzieci na poziomie klas I–III szkoły podstawowej. Jej naukowe zainteresowania koncentrują się wokół feminizacji zawodu nauczycielskiego oraz problematyki (nie)równości płci w przestrzeni edukacyjnej.a.

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Od Autorki       

Wstęp        

Rozdział 1
Konstruowanie wiedzy o męskości(ach)        

1.1.    Męskość i kobiecość jako kategorie społeczno-kulturowe     
1.2.    Rozwój studiów nad mężczyznami (men’s studies)       
1.3.    Koncepcja męskości według Raewyn Connell        
1.4.    Socjalizacja do męskości     
1.4.1.    Kształtowanie się rodzaju – ujęcie teoretyczne       
1.4.2.    Wybrane agendy socjalizacyjne przestrzenią transmisji (stereotypów) rodzaju        
1.5.    Płeć (na) rynku pracy   

Rozdział 2
Mężczyźni w zawodzie nauczycielskim     

2.1.    Mężczyzna nauczyciel i/a kobieta nauczyciel – ujęcie ewolucyjne     
2.1.1.    Płeć nauczycieli w starożytności i średniowieczu        
2.1.2.    Nowożytne zmiany zatrudnienia kobiet i mężczyzn w szkolnictwie     
2.2.    Historyczne źródła demaskulinizacji zawodu nauczyciela     
2.3.    Współczesne przyczyny utrzymującej się feminizacji kadr oświatowych  
2.4.    Nauczyciele (mężczyźni) edukacji wczesnoszkolnej jako grupa zawodowa        
2.5.    Skutki feminizacji zawodu nauczycielskiego    

Rozdział 3
Założenia metodologiczne projektu badawczego           

3.1.    Uzasadnienie wyboru jakościowej strategii badawczej            
3.2.    Interpretatywizm jako perspektywa paradygmatyczna           
3.3.    Cele i problematyka badań          
3.4.    Badania biograficzne jako sposób poznawania świata społecznego       
3.5.    Wywiad narracyjny jako technika pozyskiwania materiału badawczego     
3.6.    Metody i kryteria doboru osób badanych    
3.7.    Ogólna charakterystyka rozmówców    
3.8.    Przebieg wywiadu narracyjnego       
3.9.    Zastosowane strategie analityczne     

Rozdział 4
Dlaczego edukacja wczesnoszkolna? – motywy wyboru drogi zawodowej przez badanych mężczyzn nauczycieli       

4.1.    Aplikowanie na studia        
4.2.    Zawód nauczyciela jako wzorzec instytucjonalny domu rodzinnego        
4.3.    Praca z dziećmi jako biograficzny schemat działania       
4.4.    Wsparcie otoczenia a proces wyboru zawodu     
4.5.    Wzorzec poszukiwania zatrudnienia        
4.6.    Podsumowanie        

Rozdział 5
Którą drogą podążać? – przebieg kariery zawodowej rozmówców       

5.1.    Konteksty rozwoju kariery    
5.2.    Procesualne modele biografii zawodowych badanych mężczyzn nauczycieli wczesnej edukacji        
5.2.1.    Model I: Pozostać w schronisku    
5.2.2.    Model II: Odnaleźć szlak    
5.2.3.    Model III: Zdobyć szczyt    
5.2.4.    Model IV: Wisieć nad przepaścią     
5.3.    Efekt „szklanej windy” a doświadczenia rozmówców       
5.4.    Podsumowanie    

Rozdział 6
Jaki obraz męskości? – praca w zawodzie sfeminizowanym a konstruowanie męskości przez badanych nauczycieli          

6.1.    Mężczyźni nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej w relacjach zawodowych          
6.1.1.    Nauczyciel klas I–III w sfeminizowanym środowisku pracowniczym          
6.1.2.    Rodzice uczniów – między obawą a akceptacją        
6.1.3.    Mężczyzna nauczyciel w relacjach z wychowankami       
6.2.    Męski „zły dotyk”?       
6.3.    Mężczyźni nauczyciele w walce ze stereotypami (zawodu)     
6.3.1.    Męskość jako zasobność finansowa         
6.3.2.    Praca z dziećmi a (nie)męskość         
6.3.3.    Mężczyzna w roli strażnika dyscypliny          
6.4.    Typy obrazów męskości nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej          
6.4.1.    Mężczyzna nauczyciel jako „dewiant”    
6.4.2.    Mężczyzna nauczyciel jako „ciekawostka”         
6.4.3.    Mężczyzna nauczyciel jako profesjonalista         
6.4.4.    Mężczyzna nauczyciel jako wzorzec męskiej roli społecznej       
6.5.    Mężczyźni nauczyciele we wczesnej edukacji – interpretacyjny filtr teorii Raewyn Connell          
6.6.    Podsumowanie       

Zakończenie          

Bibliografia          

Spis tabel i schematów       

Aneks  

Wstęp

Codzienne doświadczanie świata społecznego przez człowieka stwarza niezliczoną ilość okazji do stawiania pytań, z których znaczna część nadaje się do przeniesienia na grunt badawczy. Z drugiej strony tylko nieliczne zagadnienia przeradzają się w coś, co określić można mianem naukowej fascynacji. Tak było w przypadku niniejszego projektu. Zainteresowanie zjawiskiem feminizacji zawodu nauczycielskiego związane było nie tylko z tym, iż ma ono zasięg globalny, ale także z fenomenem jego historycznej przemiany – przejściem od profesji całkowicie zmaskulinizowanej do sfeminizowanej. Dominację kobiet wśród pracowników oświaty dostrzec można praktycznie na wszystkich poziomach edukacyjnych, jednak niewiele jest przykładów – na rynku zawodowym w ogóle – specjalizacji, w których nadreprezentacja przedstawicielek płci żeńskiej jest tak znaczna jak w nauczaniu początkowym.

Z danych udostępnionych przez Ministerstwo Cyfryzacji Rzeczpospolitej Polskiej (stan na 13 lutego 2023 roku) wynika, iż w szkołach podstawowych w Polsce udział kobiet i mężczyzn pracujących na stanowisku nauczyciela wynosi odpowiednio 85,3% oraz 14,7%. Wśród wychowawców klas I–III płeć męską reprezentuje mniej niż 1% ogółu zatrudnionych. Odwołując się do akademickiej praktyki, stwierdzić można natomiast, iż w gronie młodych osób rozpoczynających kształcenie na kierunkach pedagogicznych w zakresie edukacji wczesnoszkolnej i przedszkolnej odsetek studentów płci męskiej jest nieco wyższy. Nie daje to jednak większych nadziei na zmniejszenie wspomnianych dysproporcji wśród pracowników szkół. Gros mężczyzn wybierających studia na specjalnościach typu wczesna edukacja (bądź analogicznych) rezygnuje z kształcenia jeszcze w jego trakcie, inni po uzyskaniu dyplomu podejmują pracę w sektorze niezwiązanym z oświatą, nieliczni natomiast trafiają do szkół jako wychowawcy uczniów na poziomie klas początkowych. Namysł nad tym, co powoduje, że wśród tej ostatniej grupy są osoby, które trwale pozostają w zawodzie, oraz jakie są ich doświadczenia związane z pracą w profesji skrajnie zdominowanej przez kobiety, wydawał się inspirującym kierunkiem działań badawczych.

Przekonanie o zasadności analizy problematyki wykonywania przez mężczyzn zawodu nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej umacniał ponadto fakt nikłego rozpoznania tego wątku na rodzimym gruncie badawczym. Spośród zrealizowanych dociekań empirycznych żadne nie obejmowało bowiem stricte mężczyzn wychowawców klas I–III szkoły podstawowej, zaś jedyny projekt naukowy, w którego próbie badawczej znaleźli się przedstawiciele płci męskiej pracujący jako „nauczyciele nauczania początkowego”, zrealizowała Małgorzata Fuszara (wśród jej badanych byli jednak również reprezentanci innych zawodów sfeminizowanych: pielęgniarze, pracownicy socjalni oraz pracownicy administracji). Podjęte w niniejszym opracowaniu refleksje z jednej strony miały wypełnić lukę dostrzegalną w obszarze badań pedeutologicznych. Z drugiej zaś osadzenie ich w przestrzeni (krytycznych) studiów nad mężczyznami i męskościami było swoistym odwołaniem do nurtu badawczego, który z powodu burzliwej przeszłości historycznej naszego kraju zaczął rozwijać się dopiero od lat 90. XX wieku, a więc nadal wymaga regularnych i pogłębionych analiz.

Celem prezentowanego projektu badawczego było ukazanie doświadczeń biograficznych związanych z realizacją drogi zawodowej przez mężczyzn pracujących jako nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej. Podkreślić przy tym należy, że celowo wykluczono z próby osoby, które nie wykonują obowiązków wychowawcy klasy, chociaż również prowadzą zajęcia z dziećmi na wskazanym poziomie edukacyjnym (na przykład z języka angielskiego, religii czy muzyki). Założenie takie wynikało z faktu, iż wybierając nauczanie początkowe, mężczyźni mieli świadomość, do jakiego typu pracy są przygotowywani – i zapewne byli zorientowani (choćby pobieżnie) w skali feminizacji przyszłego zawodu. W tym drugim przypadku natomiast studia kierunkowe nie wskazywały na wykonywanie obowiązków na poziomie wczesnoszkolnym i chociaż równocześnie ich nie wykluczały, to jednak można założyć, iż niewiele osób zdecydowało się na kształcenie przedmiotowe z myślą o pracy we wczesnej edukacji.

[...]

Od Autorki

Niniejsza książka jest zwieńczeniem prac podjętych przeze mnie w ramach przygotowywania rozprawy doktorskiej, obronionej na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Ostateczny jej kształt to wynik długiego procesu, w toku którego miałam możliwość nie tylko rozwijania własnych kompetencji naukowych, ale także pełnienia ról społecznych, z jakimi przyszło mi się mierzyć w czasie realizacji działań badawczych. Okres ten umożliwił mi osiągnięcie pewnej życiowej dojrzałości, dzięki czemu na niektóre wątki przeprowadzonych analiz mogłam spojrzeć z nieco szerszej perspektywy.

Niewątpliwie niniejsza monografia nie powstałaby, gdyby nie grono osób, które stworzyły mi życzliwą przestrzeń do działania, odkrywania oraz rozwiewania licznych wątpliwości. Dziękuję Pani dr hab. Małgorzacie Suświłło, prof. UWM, za to, że nakłoniła mnie do wyboru kariery akademickiej, oraz za niezwykłą serdeczność, otwartość i wsparcie, jakie otrzymywałam od niej przez lata. Dziękuję Pani promotor rozprawy doktorskiej – dr hab. Joannie Ostrouch-Kamińskiej, prof. UWM, za jej wiedzę, uważność oraz słowa, które pozwalały mi wierzyć, że obrałam słuszny kierunek działań. Jestem szczerze wdzięczna za stworzony system współpracy oraz czuwanie nad tym, abym nie dała się przytłoczyć badawczym dylematom. Słowa szczerej wdzięczności kieruję do prof. dr hab. Lucyny Kopciewicz oraz dr hab. Aliny Kalinowskiej-Iżykowskiej, prof. UWM, za wnikliwe zapoznanie się z przygotowaną dysertacją i sporządzenie szczegółowych recenzji. Konstruktywne uwagi sformułowane przez obydwie Panie Profesor pozwoliły mi na nowo przyjrzeć się fragmentom niniejszego opracowania i wprowadzić istotne uściślenia. Podziękować pragnę również dr hab. Marzennie Nowickiej, prof. UWM, która od wielu lat wspiera moje naukowe i dydaktyczne poczynania oraz tworzy przestrzeń naprawdę wyjątkowych współpracowniczych relacji.

Ogromne podziękowania kieruję do pierwszej czytelniczki pisanych przeze mnie tekstów – mojej Mamy, Urszuli Sochockiej, która niestrudzenie wyszukuje braki literowe poszczególnych manuskryptów i zapewnia mnie o jasności przekazu, wzmacniając moją wiarę w sens tego, co robię. Dziękuję moim przyjaciołom za obecność, gotowość wysłuchania oraz codzienne dzielenie radości i smutków. Moim bliskim dziękuję za pokorne znoszenie mojej ograniczonej obecności w momentach, gdy podejmowana przeze mnie aktywność zawodowa wymaga(ła) pełnego zaangażowania. Szczególnie dziękuję mojemu Synowi – bez którego nigdy nie byłabym w stanie stworzyć takiego obrazu siebie, jak ten wyłaniający się z jego słów.

Wreszcie dziękuję tym, bez których zaplanowany projekt badawczy nigdy nie zostałby sfinalizowany – moim rozmówcom, czyli nauczycielom edukacji wczesnoszkolnej, którzy obdarzyli mnie zaufaniem i poświęcili swój cenny czas, by podzielić się historią własnego życia.

    Monografia   ta   stanowi   pokłosie   bardzo   dobrze   zrealizowanego   przedsięwzięcia badawczego w zakresie teoretycznym, metodologicznym i interpretacyjnym. [...] jest opowieścią o nauczycielach i mężczyznach – jednostkach konstruujących swoje życie, o wyborach i ich konsekwencjach, o codzienności, o konfrontowaniu się ze sfeminizowanym polem zawodowym, o trudnościach związanych z przynależnością do grupy mniejszościowej, a jednocześnie o swoistych przywilejach wynikających z przynależności płciowej. Książka poszerza pedagogiczną wiedzę o mechanizmach konstruowania tożsamości płci oraz funkcjonowania w rolach społecznych i zawodowych, a także odsłania specyfikę sfeminizowanych obszarów zawodowych postrzeganych przez pryzmat biografii. Z pewnością zainspiruje badaczy i badaczki do podejmowania podobnych projektów w obszarach socjologii edukacji, pedagogiki i socjologii gender, pedeutologii oraz pedagogiki wczesnej edukacji, a także zwolenników i zwolenniczki badań biograficznych w naukach społecznych.

Z recenzji prof. dr hab. Lucyny Kopciewicz